Over stroommarkten, het dreigende stroomtekort in België en leveringsproblemen
Je kon er de laatste maanden niet omheen. De kranten stonden vol met onheilspellende berichten over het nakende stroomtekort in België deze winter. Voor spelers op de energiemarkt was november zeker een maand om niet snel te vergeten. Op enkele dagen steeg de dagprijs voor elektriciteit ver boven het gemiddelde uit. Daar waar stroom in de zomermaanden rond de 50 EUR/MWh kostte, werd er op 26 november een uurprijs opgetekend die maar liefst zesmaal hoger lag, namelijk 331.61 EUR/MWh voor levering tussen 18 en 19u. Toegegeven, er zijn maar weinig markten waar prijzen zo snel en zo drastisch stijgen, maar natuurlijk is elektriciteit ook een bijzondere grondstof. In dit artikel blikken we terug op de vrijmaking van de markt en zoeken we een verklaring voor het waarom van het huidige dreigende stroomtekort in België.
Een open markt voor elektriciteit
Het is inmiddels al een tijd geleden dat de energiemarkt in Vlaanderen opengetrokken werd, zo ongeveer aan het begin van de eeuwwisseling. In het kader van de implementatie van Europese regelgeving werd het vanaf dan voor consumenten en bedrijven mogelijk om hun leverancier zelf te kiezen, in de plaats van een vaste monopolist toegewezen te krijgen afhankelijk van waar je aansluiting gelegen is. Meer keuze is een goede zaak voor iedereen, alleen is het nu - bijna vijftien jaar na datum – misschien tijd om een bilan op te maken van wat de opening van de energiemarkt nu teweegbracht. Sedert het jaar 2000 is er héél veel gebeurd in het Vlaams energielandschap, waardoor prijzen zowel op- als neerwaartse trends kenden, in lijn met prijsbewegingen van grondstoffen voor stroomproductie zoals olie en gas.
De belangrijkste stijging in de eindfactuur voor elektriciteit werd echter opgetekend op het vlak van de netkosten. Voor de meeste KMO’s vertegenwoordigt dit aandeel al gauw twee derden van het totaalbedrag. Voor residentiële klanten gaat het maar liefst over drie vierden, rekening houdend met de voor deze laatste niet aftrekbare BTW. Dit is veel geld als je er over nadenkt, maar de evoluties die plaatsvonden in de voorbije vijftien jaar zijn toch wel ten dele hiervoor verantwoordelijk. Zo was er een toenemende component aan onderhoudskosten voor hoog- en laagspanningsnetwerken, de nog steeds toenemende kost voor de ondersteuning van groene stroom productie en voorts ook extra belastingen. Voor de marktopening was de elektriciteit altijd wel een vorm van belasting, gezien de overheid indertijd in het kapitaal van de net- en leveranciersbedrijven vertegenwoordigd was.
Bij opening van de markt diende de overheid deze participaties af te stoten. Zo werd Electrabel bijvoorbeeld tijdens de regering Verhofstadt I verkocht aan de Franse nutsgroep SUEZ, inclusief de nucleaire centrales welke door deze groep werden uitgebaat. Dit had tot gevolg dat de eigenlijke macht binnen het grootste Belgische stroombedrijf overging in Franse handen en zelfs later samenging met een "oer-Franse" gas- en olieconcern; Gaz De France. Vroeger was de prijsbepaling en leveringszekerheid van stroom, nochtans een algemeen goed, voorwerp tot beslissing binnen gevestigde overheidsorganen. Met de opening van de markt werd definitief de richting van commerciële uitbating gekozen, welke natuurlijk niet altijd dezelfde objectieven nastreeft.
Met de opening van de energiemarkt ontstonden ook een soort beurzen voor stroom, waar je stroom, afhankelijk van het tijdstip waarop deze zal worden geleverd, tot soms jaren vooraf kunt kopen- en verkopen. Je beseft het misschien niet, maar achter elk stopcontact schuilt op vandaag een markt met prijzen, volumes, transacties, winst en verlies, en dit zeven dagen op zeven. Voorts zijn er altijd wel mensen in de weer geweest tot het bewerkstelligen van evenwicht in de markt, een taak welke in België tot de verantwoordelijk van het hoogspanningsbedrijf Elia toebehoort. Je wil natuurlijk op elk moment van de dag over elektriciteit kunnen beschikken, overdag en ’s nachts, op zon- en feestdagen. Kortom: een markt die nooit rust!
Nucleaire monstercentrales en zonnepanelen
Deze sterke toename aan zonnestroom in het kleurenpalet van de energiemarkt op vandaag, heeft de prijs van elektriciteit sterk neerwaarts beïnvloed. Op zondagen met veel zonne- en windenergieproductie worden geregeld prijzen opgetekend die nauwelijks boven nul liggen. Soms dien je zelfs te betalen om een extra kilowattuur in het net te zetten. Wie had dat ooit gedacht!? Deze prijsevoluties hebben een nefaste invloed gehad op de winstgevendheid van klassieke centrales en bijgevolg hebben we de laatste jaren ook meerdere eenheden zien sluiten, bijvoorbeeld de 800 MW steenkolencentrale in Ruien, Oost-Vlaanderen.
Deze trend zet zich steeds verder door, met als gevolg dat ook kerncentrales die anders met een lage eenheidskost stroom kunnen produceren ook in de klappen delen en hun onderhoud soms verder vooruit wordt geschoven dan vroeger het geval was. Voeg daaraan toe dat de nucleaire centrales uit de jaren zeventig van de vorige eeuw stammen, dat veel technici die indertijd dertigers waren nu op pensioen zijn. Je kan begrijpen dat de kennis van hoe een dergelijke eenheid best wordt onderhouden ook vervaagt. Dit jaar kwamen we echt in een "perfect storm" scenario terecht waar enkele grote nucleaire eenheden het grootste deel van het jaar niet hebben gedraaid. Van half oktober tot half november draaide door onderhoud en problemen in België slechts 1 van de 7 kerncentrales (Doel 3, nota bene een "scheurtjesreactor"), waardoor het een maand lang nagelbijten was. Gelukkig was de winter toen nog niet in het land of het kon erger aflopen. Op dit moment draaien nog altijd maar 3 van de 7 centrales (Doel 3 en 4 en Tihange 1), goed voor 3000 MW van de 6000 MW aan nucleaire capaciteit in ons land (december 2018).
Geen enkele buitenstaander had het misschien zien aankomen dat België, een anders welvarend Europees land, ooit zou moeten scharrelen voor enkele megawatt, maar dit doemscenario werd in 2018 werkelijkheid. Het was ook een soort eye-opener voor velen dat de energietransitie eigenlijk de enige weg vooruit is. Immers kan je afgeschreven centrales van soms meer dan veertig jaar oud niet meer vertrouwen qua inzetbaarheid. Technisch zijn deze eenheden van een andere generatie (kijk maar naar een oldtimer uit de jaren ’70), is hun onderhoud steeds intensiever (oude wagens verbruiken ook steeds meer olie door slijtage) en dienen ze dus op regelmatige basis onderhouden te worden. En net daar wringt het schoentje. Zelfs de operator van deze nucleaire eenheden moest vlak voor de winter vaststellen dat er bijkomend onderhoud nodig was en dat België dus maar door de winter heen diende te fietsen met op het dieptepunt maar 1000 MW aan nucleaire capaciteit...
Alle hens aan dek: komt er een stroomtekort in België?
Gevolg van deze noodsituatie was een prachtig hoofdstuk aan scheldtirades in het parlement, onderzoekscommissies, onheilspellende berichten in de media. We werden aangeraden kaarsen op voorraad te houden voor het geval dat het licht uitging in het land van de Europese instellingen... Wilde plannen werden gesmeed om oude gascentrales letterlijk nieuw leven in te blazen en extra importcapaciteit te voorzien uit de buurlanden. Met name Frankrijk is een land dat qua stroomverbruik sterk gekoppeld is aan temperaturen. In Frankrijk worden veel gebouwen nog elektrisch verwarmd, wat tot gevolg heeft dat er bij koude een sterk gestegen vraag wordt opgetekend. Op de open markt heeft dit hogere prijzen tot gevolg in Frankrijk, en dient België daarbovenop nog een premie te betalen. De prijspiek op 26 november is exact om die reden ontstaan.
Op het hoogtepunt van de crisis werd overwogen een "stroomboot" aan te meren in de haven van Antwerpen welke op basis van zware brandolie, die anders enkel door schepen wordt gebruikt, een deel van de ontbrekende nucleaire capaciteit in België kon vervangen. Zulke schepen worden anders enkel ingezet in derdewereldlanden of oorden die net door een natuurramp zijn getroffen. Op vandaag gaat de saga verder, er is nog geen eind in zicht. De winter kan in de eerste maanden van 2019 nog hard toeslaan, met alle gevolgen van dien. Een enkele winterprik volstaat om de situatie op het net dusdanig te destabiliseren zodat er een stroomtekort in België komt, en dat het afschakelplan begin 2019 dient te worden geactiveerd.
Hoe moet het nu verder?
Je kan je afvragen hoe het zo ver is kunnen komen. Een stroomtekort in België, één van de meest welvarende landen van de wereld. Bijgevolg is er een directe impact op het Bruto Binnenlands Product. Bij stroomuitval is er geen productie, rijden er geen treinen en zitten mensen in de kou. De kost van de laatste megawattuur stroom die voor een stroomuitval behoedt is virtueel oneindig! Daarom ook zijn stroomprijzen een ras apart. Elektriciteit is een goed waaraan we zo gewend zijn, dat we er niet over nadenken voordat we de tv aanzetten. Laat deze crisis een waarschuwing zijn dat klassieke, oude en vervuilende centrales op de lange duur niet wenselijk zijn. Dat de gewone burgers en bedrijven zelf stroom kunnen opwekken en eventueel aan elkaar kunnen leveren en dat de waarde van flexibiliteit en vraagsturing in de toekomst alleen maar belangrijker zal worden. Het valt te verwachten dat er zich ook volgende winter weer spannende momenten zullen voordoen. Laat ons dus niet bij de pakken blijven zitten, een stroomtekort in België vermijden, en de energietransitie omarmen. Het is onze enige pad tot verbetering, zowel voor onze economie als voor het klimaat.